|
Vijdan Yıldırım
Niet alleen muziekcassettes en cd's worden wereldwijd illegaal op de markt gebracht, ook boeken worden clandestien gekopieerd, gedrukt en verhandeld. Deze zogenoemde boekenpiraterij (korsan kitap) komt in Turkije in grote mate voor. Bijna alle veelverkochte titels, van Harry Potter tot Orhan Pamuk, worden door straatverkopers voor de helft van de winkelprijs aan de man gebracht. Maar de strijd tegen de roofdrukmaffia begint eindelijk zijn vruchten af te werpen.
In het rapport (2001) van The International Intellectual Property Alliance (IIPA) - een internationale organisatie die sinds 1984 auteursrechterlijke eigendommen beschermt - staat Turkije met Iran, China, Bulgarije, Rusland, Oekraïne in de categorie landen waarin het meest illegaal wordt gedrukt en verhandeld. Het is zo erg dat in Turkije de piratenuitgave van een bestseller op hetzelfde moment te koop is als het origineel. Niet alleen literatuur, ook studieboeken worden op zeer grote schaal professioneel gekopieerd in de talloze copyshops naast universiteiten en in boekhandels.
In Turkije is sinds vier jaar een sterker verzet ontstaan tegen deze wanpraktijken, eerst vooral vanuit de uitgeverswereld, maar al gauw lieten ook bekende schrijvers als Orhan Pamuk, Murathan Mungan hun stem horen. Met de wijziging op de Wet op Intellectueel Eigendom en Kunstwerken (Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu) in 2001 is ook een beroepsorganisatie voor auteurs en vertalers in het leven geroepen. Deze organisatie Edisam (Edebiyat ve İlim Eserleri Sahipleri Meslek Birliği) beschermt de auteursrechten op literair en wetenschappelijk werk. Binnen Edisam werken advocaten die juridische stappen ondernemen om het gezamenlijk belang van auteurs en vertalers te verdedigen en sinds maart van dit jaar werkt ook de Turkse Uitgeversbond (Türkiye Yayıncılar Birliği) samen met de advocaten van Edisam tegen roofdruk. Edisam heeft onlangs berekend dat de omzet van de verkoop van illegale boeken ongeveer 43 triljoen lira (ruim 26,8 miljoen euro) moet zijn, 43 procent van de totale boekenopbrengst!
Midden jaren zeventig ontstond het probleem van het roofdrukken. Op zeer grote schaal bleek lesmateriaal voor studenten en scholieren illegaal te zijn gedrukt, met name Engelse tekst- en werkboeken uit het buitenland (vooral uitgaven van Oxford University Press) die moeilijk verkrijgbaar waren. Die handel was blijkbaar zo lucratief dat men begin jaren negentig ook begon aan de boeken die legaal ruim voorhanden zijn: populaire fictie en non-fictie. En in 1998 werd bekend dat zelfs de studieboeken uitgegeven door het Turkse ministerie van onderwijs eerder in roofdruk beschikbaar waren dan gewoon. Nu drukt men alles illegaal, of alles: natuurlijk alleen de bestsellers!
|
Tuğrul Paşaoğlu uitgever bij de vooraanstaande Turkse uitgeverij Iletişim (die ook vertaalde non-fictie vanuit het Nederlands in het fonds heeft) maakt zich ernstige zorgen over de gevolgen van de roofdrukpraktijken op het cultureel leven in Turkije. 'Het veroorzaakt culturele armoede, culturele uitdroging.' Paşaoğlu is sinds 1997 officieel voorzitter van het comité ter bestrijding van roofdruk, binnen de Turkse Uitgeversbond.
In Turkije worden jaarlijks twaalfduizend nieuwe titels uitgebracht met een ISBN. Van tussen de tweehonderd en tweehonderdvijftig goedverkochte titels worden roofversies gedrukt. Paşaoğlu: 'Het lijkt misschien niet eens zo'n groot aantal titels per jaar, maar het zijn juist de bestsellers die worden gedrukt, oftewel die boeken die de belangrijk inkomstenbron zijn voor uitgeverijen. Vooral voor kleinere uitgeverijen heeft het echt grote gevolgen. Denk bijvoorbeeld aan de uitgever die De wereld van Sofie heeft uitgebracht. Van de drie verkochte exemplaren is er maar één origineel. Het geld verdwijnt, en komt niet terug in de sector. Als dit jarenlang aan blijft houden, ontstaat er armoede op cultureel vlak. Een goed verkocht boek houdt weer een mogelijke nieuwe investering in, een nieuwe uitdaging voor de uitgever. Nu wordt het uitbrengen van nieuwe boeken uitgesteld en bovendien loopt de kwaliteit terug want bijvoorbeeld goede vertalers zijn niet meer van vorige opbrengsten te betalen.'
Uitgeverij Iletişim heeft de boekenpiraterij vanaf het begin bestreden. 'Ik zit nu al ruim twintig jaar in het vak. Natuurlijk hebben wij onze eigen informatiebronnen. En daarnaast is ons personeel van de distributieafdeling alert. Zij komen vaak buiten de deur,' vertelt Paşaoğlu. Iletişim spoorde roofdruk altijd actief op en Paşaoğlu vond dat er meer gezamenlijk opgetreden moest worden. 'Helaas moet ik steeds uitleggen, vooral aan kleine uitgevers, waarom het zo belangrijk is om je te organiseren binnen een vakorganisatie. Het heeft ons veel energie gekost om de uitgevers bij elkaar te brengen. Of ze worden pas lid nadat hun boeken in roofdruk zijn verschenen.'
Sinds de oprichting van het comité is er veel veranderd. 'Het belangrijkste is dat de strijd tegen de boekenpiraterij ideologisch gezien nu gewonnen is,' verklaart hij. 'Mensen kopen nog steeds wel deze boeken, maar ze schamen er zich nu gelukkig ervoor. Niet alleen de koper, ook de verkoper, de distributeur, de drukker, de gemeente die geen poot uitsteekt, de politie die steekpenningen neemt, iedereen schaamt zich er nu voor. Dat hebben we er gelukkig mee bereikt. Daarvoor leek het alsof het gerechtvaardigd werd.'
Toch zijn er nog steeds ook voorstanders van korsan kitap. Door de sterke inflatie is alles in Turkije duur, ook de originele uitgaven van boeken; op deze manier lezen mensen tenminste nog, is hun argument. Maar Paşaoğlu wil de voorstanders onder geen voorwaarde gelijk geven. 'De prijs die de uitgever bepaalt is een rechtvaardige prijs. Voorstanders gaan voorbij aan het feit dat het om een sterk georganiseerde club illegale handelaren gaat, die verdienen op het werk van een ander. Schrijvers en uitgevers, die tijd, moeite en geld geïnvesteerd hebben, zien daar niets van terug.' Hij vindt overigens zowel de makers als de kopers fout: 'Dieven zijn het, ook de mensen die ze kopen. Immoreel noem ik het.'
De overheid
Ondanks de wetswijziging van 2001 is de wetgeving in Turkije ter bestijding van roofdruk nog steeds zeer gebrekkig. Het grootste probleem is dat er een officiële, gegronde aanklacht ingediend moet worden voor juridische vervolging van roofdrukkers en handelaren. Paşaoğlu vindt dit eigenlijk de omgekeerde weg: 'In andere landen zoals Frankrijk of de VS worden mensen die op straat illegaal iets verkopen meteen opgepakt. Daar hoef je niet eerst een aanklacht in te dienen. Maar hier in Turkije moet er eerst een aanklacht liggen, wil de politie een inval doen op bevel van de officier van justitie. De uitgever of schrijver moet dus zijn werk stilleggen om informatie en bewijzen te verzamelen. Dat is toch gek voor woorden.'
Paşaoğlu weet dat de overheid niet altijd tegenstander van roofdruk is geweest en hij verdenkt de overheid ervan zelfs aan illegale verkoop te hebben meegewerkt. Hij vertelt dat een deelgemeente in Istanbul het verstrekken van 'goedkope boeken' als een 'service' aan hun inwoners zag. Dat kreeg de bond te horen toen ze in 1997 naar de gemeente toe stapte om het probleem aan te kaarten. Echt meewerken of toelaten, de gemeenten gaan laks met het probleem om. Ondanks die lakse houding heeft het comité een aantal goede resultaten geboekt. Het comité heeft in 2001 bij drieënzestig invallen maar liefst 56.000 roofdrukken onderschept en in de eerste acht maanden van dit jaar bij vijfenzestig invallen 93.000 boeken boven tafel doen komen.
Met de wetswijziging in 2001 is ook het hologramzegel ingevoerd. Sinds 8 augustus dit jaar moet dit wettelijk verplichte zegel de auteursrechten beter beschermen. Het ministerie van cultuur geeft deze zegels momenteel af voor intellectueel eigendom: voor boeken, muziekdragers en films, behalve periodieken (zoals tijdschriften en kranten) die verkocht, verhuurd of opgeslagen zijn met het doel om commercieel geëxploiteerd te worden. Als het zegel ontbreekt kan de eigenaar van de spullen een gevangenisstraf krijgen van vier tot zes jaar, of een geldboete van vijftig tot honderdvijftig miljard Turkse lira (dertig- tot honderdduizend euro). De Turkse Uitgeversbond heeft zich in eerste instantie verzet tegen de invoering van het hologramzegel omdat de bond van mening is dat een zegel niet helpt als de overheid toch niets doet aan de straatverkopers die in alle grote steden op vaste plekken opereren. Daarbij zijn de uitgevers bang voor een vorm van verborgen censuur middels het hologramzegel. Het ministerie kan volgens Akin Dirik, coördinator van de Uitgeversbond, bepaalde uitgaven tegenwerken door het niet (tijdig) afgeven van hologramzegels. De bond is daarom voorstander van het uitgeven van het zegel door de vakorganisaties zelf. 'Want hoe goed kent de ambtenaar de boekenmarkt? Wij als organisatie kennen die beter,' vindt Paşaoğlu. Zo kan hij een voorbeeld voorleggen uit Adıyaman: 'Daar heeft iemand bij de gemeente twintigduizend hologramzegels aangevraagd. Als iemand uit die streek met zo'n vraag komt, ruiken wij meteen dat er iets niet in orde is. Als uitgever en distributeur weten wij als geen ander dat een boekhandelaar uit Adıyaman hooguit vijfentwintigduizend boeken kan slijten. Als wij er geen stokje voor hadden gestoken, dan had er geen haan naar gekraaid. De zegels zouden dan gewoon door de plaatselijke ambtenaar verkocht zijn.' Volgens Dirik is de taak van de overheid dus niet het uitgeven van de zegels, maar de bestrijding van de handel in roofdrukken. 'Maar zoals alles in Turkije, verloopt ook de bestrijding van roofdruk erg traag. Alleen de wetgeving wijzigen helpt niet. Dat zien we nu al. Wetten moeten ook consequent doorgevoerd worden,' benadrukt Dirik. 'De gemeente moet de straatverkoop verbieden en er acties tegen ondernemen. Er gaat immers ook belastinggeld verloren, het zijn niet alleen auteurs of uitgevers die de dupe zijn.'
|
Een van de schrijvers van wie de boeken op grote schaal illegaal worden verkocht is Ahmet Ümit uit Istanbul. Hij bracht zijn eerste boek in 1989 uit en heeft inmiddels tien boeken op zijn naam staan. Vier van zijn boeken zijn in roofdruk uitgebracht. 'Open en bloot verkopen ze de illegale versie van mijn boeken, op straat. En voor de helft van de prijs. Het zijn slecht gedrukte boeken. Ze betalen geen enkel copyright, geen belasting, de uitgever krijgt ook geen cent. De boekenmaffia verdient goud aan deze praktijken. En ze stelen mijn broodwinning.' Ümit kan er niet meer tegen. Tijdens zijn dagelijkse wandelingen door Istanbul komt hij geregeld de illegale boekverkopers tegen. Vooral zijn boek Kukla komt hij vaak uitgestald op straat tegen. 'Als ik vraag waarom ze mijn boek verkopen, roepen ze "Maar wij doen dat niet, anderen brengen het uit. Wij verkopen het alleen maar."' In een snelle rekensom legt Ümit uit hoeveel winst een roofdruk van bijvoorbeeld Kukla kan opleveren, namelijk wel veertig miljard lira (vijfentwintigduizend euro) bij een oplage van twintigduizend exemplaren. 'Dat is niet weinig. Als zo iemand op elk van mijn boeken zoveel winst maakt, dan wil dat zeggen dat hij er meer geld aan overhoudt dan ik zelf.'
Volgens Ümit is de hoofdschuldige de overheid die er al die jaren niets aan heeft gedaan om boekpiraterij tegen te gaan. 'Als het de overheid goed zou zijn uitgekomen hadden ze de dieven allang opgepakt, maar boeken en schrijvers zijn niet belangrijk. Vroeger stopten ze ons in de gevangenis, we zijn altijd 'gevaarlijk' geweest. En nu, als het de overheid goed uitkomt worden wel mensen opgepakt en gevangen gezet, dagelijks. We leven in een vreemd land. Laatst hebben kinderen in Gaziantep baklava gestolen en daarvoor vijftien jaar gevangenisstraf gekregen.'
Hoewel de invoering van het hologramzegel de roofdruk misschien niet tegengaat, heeft het de schrijver wel voordelen opgeleverd, met name naar de eigen uitgever toe. Het komt namelijk ook voor dat uitgeverijen meer dan de afgesproken oplage drukken, en schrijvers over die extra exemplaren geen royalty's geven. 'Mijn boek wilde maar niet opraken bij mijn vorige uitgever. Ik zit nu bij een andere uitgever, daar zijn van mijn boeken meerdere oplagen verschenen, maar bij de oude raakt het nog steeds maar niet op. Hij herdrukt ze keer op keer, een schurk is het.' Ook uitgever Paşaoğlu geeft toe dat er uitgeverijen die zich van dit soort praktijken bedienen. Hij wil het echter niet verwarren met roofdruk, omdat roofdruk volledig in de illegaliteit plaatsvindt.
De straatverkoper
Een wijk waar veel roofdrukken worden verkocht is Kadıköy in Istanbul. Langs de winkelpassage staan voornamelijk jonge jongens die de voorbijgangers aanspreken en vragen of ze schoolboeken nodig hebben. Een straatje erachter, in de winkelstraat waar veel boekwinkels te vinden zijn, staat een jongen van ongeveer 16 jaar. Hij stalt zijn boeken op een vierkante plank uit. Om het te ondersteunen heeft hij een klein bijzettafeltje. Hij staat beschaamd naast zijn koopwaar. Er mag geen foto van hem worden genomen: 'Dat willen wij niet. We zijn bang,' roept hij wegkijkend. De politie surveilleert sinds enkele weken veelvuldig door de straten om de straatverkopers weg te jagen. Het is september, het begin van het nieuwe schooljaar en dus hoogtijdagen voor de verkopers van studieboeken. Het gerucht gaat dat de bekende uitgever Oxford University Press negentigduizend dollar aan justitie heeft betaald om hard op te treden tegen de verkoop van roofdrukken van Oxford.
Serdar, de straatverkoper die wel wil praten maar niet op de foto wil, beaamt dit. In een theehuis doet hij zijn verhaal. Vier jaar geleden verhuisde hij van Hakkâri naar Istanbul. Ruim drie jaar zit hij nu in de roofdrukhandel. Een jonge vrouw met een hoofddoek loopt naar hem toe en overhandigt hem een stukje papier. Of hij deze schoolboeken nog in voorraad heeft. Hij stopt het papiertje in zijn buideltasje en zegt dat ze hem later moet bellen. Hij laat de rest van de papiertjes zien. 'Ik doe op deze manier zaken. In de bouw verdien ik vijf miljoen lira (3,12 euro) per dag. Dat is echt een hongerloontje.'
'Toen ik net in Istanbul was, werd ik voor het eerst open en bloot gediscrimineerd vanwege mijn Koerdische achtergrond. Mijn vroegere baas, in een bakkerij was dat, heeft me ontslagen omdat ik met mijn moeder door de telefoon Koerdisch sprak. Het is moeilijk om werk te vinden, en al helemaal als je Koerdisch bent. Ik weet dat we zo alle moeite, al het werk van de schrijver teniet doen. Maar wat ik niet begrijp is waarom de schrijvers het niet over de oorzaken hebben. Hoe komt het dat ik gedwongen ben om op deze manier mijn brood te verdienen? Ik heb het gevoel dat geen enkele schrijver in Turkije deze fundamentele vraag probeert te beantwoorden. Men heeft het als intellectueel niet over de werkelijke problemen die er in Turkije spelen.' Volgens zijn schattingen zijn er alleen al in de wijk Kadıköy vijfhonderd mensen die van de verkoop van roofdrukken leven.
Ondanks het feit dat hij 'wel honderd keer' is opgepakt en meegenomen is naar het politiebureau gaat hij wel door met dit werk. 'De politie is hard. Soms komen ze langs en roepen op een dreigende manier 'opruimen anders sla ik je hersens in elkaar'. Het is een vreemd land waarin we wonen. Niet alleen boeken, alles wordt in Turkije nagemaakt. Kleding, muziek, apparatuur, alles wat je maar kunt bedenken. Het grote voordeel wat ik nu heb, is dat ik in overvloed mijn leesbehoefte kan bevredigen. In Hakkâri was het haast verboden om boeken te lezen.'
De Turkse student
Als derdejaars student political science and public administration aan de Middle East Technical University (METU) verliet Kerem Yilmaz de universiteit en kwam hij drie jaar geleden als politiek vluchteling naar Nederland. Hij heeft in Turkije als student geen enkel studieboek in de originele versie gekocht, vanwege het geld. Hij is geen uitzondering. 'De originele versies komen uit de Verenigde Staten en zijn vijf keer zo duur. Zoveel geld heeft een gemiddelde student in Turkije niet. Iedereen kopieert studieboeken. Zelfs de docent riep "Hier is het boek en zorg ervoor dat iemand de kopieën regelt". Dat is normaal in Turkije,' legt Yilmaz uit. Hij is verbaasd dat dit ook onder de categorie korsan kitap valt. Boeken die niet voor zijn studie waren bedoeld, kocht hij zoveel mogelijk in originele versie. 'De roofdrukken zijn erg slecht gedrukt, er staan vaak blanco pagina's in. Maar ik heb ze wel gekocht, voornamelijk boeken die erg duur waren of boeken die uit meerdere delen bestonden. Mijn vrienden kochten geen roofdrukken, maar mijn moeder bijvoorbeeld wel. Voor haar maakte het niet veel uit dat er een of twee pagina's in een roman ontbraken.Voor haar was de prijs veel belangrijker.'
Binnenkort gaat een grootscheepse campagne tegen roofdruk van start, geleid door topauteur Yılmaz Erdoğan die volgens Paşaoğlu de aangewezen persoon voor de campagne is: 'Alles wat hij heeft uitgebracht, boek, cd, film en cassette, is in roofdruk te vinden. De Uitgeversbond wil met de campagne de consument goed voorlichten over de bezwaren van roofdruk en ze laten zien hoe ze roofdrukken makkelijk van echte druk kunnen onderscheiden. 'De bedoeling van deze campagne is dat de consument wordt voorgelicht, dat is wat we nog moeten doen. En met deze campagne bereiken we dat.'
De interviews zijn eind september 2002 afgenomen met medewerking van Alper Tunga Alp.
