Vijfhonderddertig bladzijdes bij Mungan op de thee Vrouwenlevens in Istanbul

Hanneke van der Heijden

Wekenlang stond hij afgelopen zomer in de Turkse boeken-toptien: de nieuwe roman Yüksek topuklar (Hoge hakken) van Murathan Mungan. Niet alleen werd in boekhandels zijn boek, compleet met bordkartonnen uitvergrotingen van de kaft, prominent uitgestald. Maar zoals tegenwoordig wel vaker met veelverkopende schrijvers van Turkse bodem gebeurt, werden de auteur en zijn roman ook via bill-boards, kranteninterviews en televisieprogramma's aan de man gebracht. Wat wil Mungan zo dringend aan zijn lezers kwijt? Een recensie.

Nermin, een alleenstaande vrouw van tegen de veertig, succesvol grafisch vormgeefster bij een reclamebureau in Istanbul, krijgt voor vijf dagen Tuğde te logeren, de vijfjarige dochter van een vriendin die ondertussen haar gestrande huwelijk vlot probeert te trekken. Aan Nermin de taak het meisje bezig te houden. Geen geringe opgave, vindt ze. Vanaf hun eerste ontmoeting ziet Nermin het kind als een 'verleidelijke, kokette en rancuneuze vrouw', die in de eerste plaats haar hele dagelijkse routine ontregelt met urenlange telefoonconversaties, getreuzel voor de klerenkast, en eindeloze bezoeken aan het toilet. Maar belangrijker nog: Tuğde is voor Nermin een wandelend bewijs van de onontkoombare werking van de hele socialisatiemachinerie. Ook een vijfjarig kleutertje wordt gekneed en gedesemd tot er een vrouw van is gemaakt die mannen om haar vinger weet te winden door zich, naar gelang de situatie, op te stellen als 'een aanminnig, verongelijkt, brutaal, handig of zwak vrouwspersoon'. Dat is voor Nermin een pijnlijke confrontatie, want de rol die vrouwen tijdens die socialisatie krijgen ingeprent is precies waar zij zich al een groot deel van haar leven tegen heeft verzet. Na vijf dagen van winkelen, bezoekjes aan Nermins oude vrienden en kennissen en gehakketak in huis, waarbij Tuğde - in Nermins ogen althans - iedere gelegenheid te baat neemt om mannen in te palmen en voor haar karretje te spannen, weet Tuğde het uiteindelijk zo te draaien dat haar lang gekoesterde wens in vervulling gaat en ze de reclamewereld kan betreden. Nermin heeft het nakijken.

Tikkende hakken
De hoge hakken in de titel van het boek zijn voor Nermin het symbool van het gedrag waarmee vrouwen mannen naar hun hand zetten, van de berekening en intriges, die schuilgaan onder hun schattige façade en die mannen voortdurend in de problemen brengen. Dat is precies het gedrag waarvan Nermin in Tuğde de kiemen, of meer, aanwezig ziet. Tegelijkertijd kan de titel worden opgevat als een verwijzing naar het bijna gelijknamige verhaal van de bekende Turkse schrijver Ömer Seyfettin (1884-1920), Yüksek ökçeler (de woorden ökçe en topuk zijn synoniemen voor 'hak'). Ook in Seyfettins verhaal hangt, weliswaar op een andere manier, het overwicht van de vrouwelijke hoofdpersoon af van haar hakken, al weet ze dat het effect slechts schijn is: Een door en door fatsoenlijke, rijke weduwe prijst zich gelukkig met haar huispersoneel. Nooit betrapt ze haar ondergeschikten op ook maar de geringste ongerechtigheid. Totdat ze op doktersvoorschrift haar hooggehakte muiltjes, die duizeligheid veroorzaken, vervangt door platte pantoffels. Van de ene op de andere dag is het gedaan met haar gezag. Het getik van haar hakken bleek haar bedienden te waarschuwen voor haar inspectierondes, zodat die hun ongeoorloofde activiteiten steeds tijdig konden staken. Nu hun bazin haar voeten in geruisloze slippers heeft gestoken worden zij op heterdaad betrapt en ontslagen. De weduwe probeert betrouwbaarder personeel te vinden, wat niet lukt, en besluit uiteindelijk haar hoge hakken maar weer uit de kast te halen. Ze is dan wel duizelig, en weet dat ze zichzelf voor de gek houdt, maar dat heeft ze er graag voor over als haar gemoedsrust zo is gegarandeerd.

Cultureel mens
Het oeuvre van Mungan (1955), die opgroeide in de stad Mardin in Zuidoost-Turkije en later terugkeerde naar zijn geboorteplaats Istanbul, bestrijkt bijna het hele spectrum van literaire genres. Niet dat zijn voorkeur voortdurend verandert, hij wil omschreven worden als een 'cultureel mens' die verschillende genres, zowel binnen de literatuur als in andere kunstdisciplines, naast elkaar beoefent en hun mogelijkheden exploreert. Na zijn studie theaterwetenschappen begon hij zijn carrière als auteur met het schrijven van scenario's, toneelstukken en poëzie; daarnaast publiceerde hij liedteksten, korte verhalen en novellen. In veel van zijn werk komen onderwerpen naar voren als vervreemding, gebrek aan communicatie, de zoektocht naar liefde en maatschappelijke uitstoting als gevolg van een verboden liefde. Zijn thema's probeert hij zowel in sociologisch als psychologisch opzicht uit te werken.

Aandacht voor de werking van maatschappelijke en psychische mechanismen zijn ook terug te vinden in Yüksek topuklar, zijn lijvige eerste roman, die overigens oorspronkelijk was opgezet als kort verhaal. In een interview beschrijft Mungan dit boek als 'een roman van een periode en een generatie', verteld aan de hand van het leven van één persoon, Nermin, en beschreven vanuit haar perspectief. Bij het schrijven baseerde Mungan zich op de indrukken die hij opdeed tijdens de 'duizenden gesprekken' die hij met vrouwen voerde - dat verklaart waarschijnlijk ook de lange periode, van 1993 tot 2002, die hij nodig had om het boek te voltooien. Sinds mei van dit jaar zijn er drie drukken uitgebracht en heeft de roman - volgens de auteur - bij zijn lezeressen de status van cultboek bereikt.

Ally McBeal in Istanbul
Op het eerste gezicht is Nermin, de hoofdpersoon van Yüksek topuklar, een karakter dat ook westerse lezers niet vreemd zal voorkomen. Haar liefdesleven gaat niet over rozen: een partner heeft ze niet, al zou ze dat wel willen, verschillende eerdere relaties zijn op de klippen gelopen, en zo gauw een nieuwe kandidaat aan de horizon verschijnt gaat er onherroepelijk iets fout. Haar mislukkingen in de liefde staan in schril contrast met het succes dat ze heeft in haar professionele leven. Ze heeft een goed betaalde baan op een reclamebureau. Alles bij elkaar een combinatie van eigenschappen die we tegenwoordig regelmatig gerealiseerd zien in vrouwelijke karakters van populaire boeken en tv-series. Nermin is in dit opzicht niet minder dan een Turkse Ally McBeal of Bridget Jones.
Tegelijkertijd zijn Nermins achtergrond en haar gevoel voor humor twee belangrijke verschillen met die andere heldinnen. Om met het eerste te beginnen: Nermin heeft een politiek verleden, dat nog steeds een grote rol speelt in haar leven, en ook in het boek. Als dochter uit een welgesteld milieu in de Istanbulse wijk Nipantapi is ze in haar studententijd actief geweest binnen linkse kringen. Toen ze zich bewust werd van de machtsrelaties binnen progressieve groeperingen verschoof haar aandacht naar de vrouwenstrijd. Verschillende (persoonlijke) teleurstellingen hebben haar zich ook van haar feministische zusters af doen keren. Haar vroegere overtuiging dat de status quo is om te buigen, is omgeslagen in sarcasme over de maakbaarheid van de samenleving en de ideologische zuiverheid van haar medestrijders. Ook de meeste van haar kennissen uit de 'strijd' hebben overigens hun eerdere activisme ingeruild voor een conventioneler bestaan. De vroegere militante communist Turgay bijvoorbeeld, baat nu een bar in Ortaköy uit, 'om de bourgeoisie een poot uit de draaien', zegt hij dapper. De Nermin die als twintiger politieke scholingen verzorgde en zich daarna bezig hield met zo'n beetje alles wat in Turkije symbool heet te zijn van het progressieve, intellectuele westen, van anarchisme tot ecologie en van ikebana tot taoïstische sex, heeft inmiddels ieder geloof verloren en ontwerpt reclameposters. Over haar werk is ze weliswaar tweeslachtig, ze voelt zich 'als een acteur die haar rol zonder mankeren weet te spelen en niets van film moet hebben', maar ze verdient er maar mooi een dikbelegde boterham mee. Het minder bedeelde deel van de Turkse samenleving speelt in haar leven nauwelijks nog een rol van betekenis. De locaties die ze bezoekt, de mensen die ze spreekt, het appartement dat ze bewoont, het ademt allemaal de sfeer van een bovengemiddeld inkomen en bijbehorende levensstijl.
In de rol die voor politiek wordt ingeruimd is Yüksek topuklar binnen de Turkse fictie bepaald geen uitzondering. Politiek is al lange tijd een belangrijk thema in Turkije, ook in de literatuur. Maar de staatsgreep van 1980 beïnvloedde het culturele klimaat ingrijpend, en daardoor indirect de rol die politiek speelt in de literatuur. Voor de laatste coup werd in veel fictioneel werk een eenduidige, ideologische visie uitgedragen. Maatschappelijke verschijnselen werden vanuit die invalshoek aan de kaak gesteld. Na 1980 maakte deze benadering plaats voor een veel relativerender houding ten opzichte van politieke visies. Türkep stelt in een recent artikel in het literaire tijdschrift Virgül, dat er tegelijkertijd meer aandacht kwam, niet zozeer voor politieke doelstellingen, als wel voor het privé-leven van wie zich bezighield met politiek. De literaire weerslag van deze ontwikkeling is dat personages van nu niet zozeer de barricades beklimmen maar zich op de divan nestelen om hun hart eens te luchten. Het gaat niet zozeer om wat ze doen als wel om 'wat er door hen heen gaat'. In dit opzicht is Yüksek topuklar zeker een roman van zijn tijd te noemen. In de informatie die we van Nermin krijgen over haar voormalig leven als politieke activist, staan haar relaties met geliefden, vrienden, collega's en familieleden, haar teleurstellingen en desillusies voorop.

Overdosis
Een tweede punt waarop Nermin en Ally verschillen, is hun gevoel voor humor en hun mate van zelfspot. McBeal valt dan wel regelmatig ten prooi aan wanhoop over de rampen in haar persoonlijke leven, ze weet niettemin voldoende afstand te nemen om haar eigen handelen en dat van anderen met de nodige humor te becommentariëren. Hoe anders is Nermin, die dit stadium allang en breed achter zich heeft gelaten. Verbitterd als ze is richt ze haar sarcastische pijlen op wie ze maar in het vizier krijgt. Honend en schamperend beent ze door het leven, ze is afstandelijk maar in haar oordelen absoluut: relativering van het doen en laten van anderen of haarzelf komt zelden in haar op. Hier eist de keuze voor het vertelperspectief overigens haar tol, want een andere kijk als die van Nermin krijgen we niet te horen. Nee, Nermin kan er niet meer om lachen. En haar lezers is hetzelfde lot beschoren, helaas, want van zoveel cynisme vergaat je de lust. Mungan mag dan in verschillende interviews beweren dat hij zich in dit boek vooral heeft toegelegd op het gebruik van een Engels soort humor, de overdosis doet het effect te niet. Dat geldt overigens ook voor running gags, zoals de oma van Tuğde die vanuit haar zuurstoftent het tweetal bestookt met haar telefonische oekazes. Echt komisch zou dat pas zijn als ze af en toe ook eens iets anders deed: Van zovaak dezelfde grap raakt een lezer verveeld.

Illustraties
Is dat erg, een roman waarvan de humor zijn doel voorbij schiet? Misschien niet, als er dan tenminste een sterke plot tegenover zou staan. Maar ook dat ontbreekt ten enenmale. Mungan laat weten dat hij het boek heeft geconcipieerd als een verhaal zonder gebeurtenissen. In die opzet is hij geslaagd. Het verhaal volgt in chronologische volgorde de bezigheden van Nermin en Tuğde, vijf lange dagen lang. Iedere dag beslaat een deel in het boek, variërend in omvang van zo'n zestig tot honderdveertig pagina's. De activiteiten die ondernomen worden dienen slechts één doel: een kader te scheppen voor nieuwe ontmoetingen, steevast gevolgd door een episode waarin Nermin uitweidt over het verleden van de kennis die ze tegen het lijf loopt. Deze levensverhalen zijn als flash-backs in het verhaal ingelast, en zijn niet meer dan illustraties van wéér een ander vrouwenleven, of van nóg een mannenvisie. Niet dat er hier en daar geen zinnige dingen worden gezegd. Mungan doet ook bepaald rake observaties, zoals zijn beschrijving van hoe veel volwassen vrouwen zich het imago van een kindvrouwtje aanmeten door een piepstemmetje zonder enig volume op te zetten. Voor de plot van de roman doen al die levensbeschrijvingen echter nauwelijks terzake. Omdat die ingevoegde verhalen bovendien steeds maar dezelfde maatschappelijke en psychische mechanismen aan het werk laten zien, mechanismen die bovendien niet volslagen onbekend zullen zijn voor de meeste lezers, doen ze uiteindelijk weinig anders dan het verhaal ophouden.
In een boek zonder plot zullen de personages de lezer op sleeptouw moeten nemen. Des te erger dus dat ook de hoofdpersonen, Tuğde en Nermin, tamelijk platte karakters blijven. Hoeveel pagina's Mungan in zijn dikke boek ook over hen vol schrijft, ze willen maar niet tot leven komen. Over Tuğde vernemen we weinig meer dan dat ze dol is op make-up en haarspelden, roze spullen, modetijdschriften, grote bekers cola, telefoongesprekken en geflirt met zo'n beetje iedere man die ze tegenkomt. Dat is wel erg eenzijdig en overtrokken, en daardoor niet allemaal even overtuigend. Welke kleuter van vijf zit urenlang met zijn leeftijdgenoten aan de telefoon? Het feit dat Nermin geregeld verzucht dat Tuğde wel erg oud is voor haar leeftijd, maakt het kind niet geloofwaardiger. Mungan probeert dit aan het eind van zijn boek te ondervangen door op te merken dat ieder slechts zijn eigen ervaringen als werkelijkheid wil accepteren en die van anderen altijd af zal doen als verzinsels. Maar dat is wel érg doorzichtig.
Over Nermin zelf komen we wat meer te weten, zij is tenslotte ook de verteller, al blijft ze afstandelijk. Tot ver over de helft van het boek zien we weinig anders dan de cynische vormgeefster die zich met haar schild van ironie staande probeert te houden. Op de vierde dag van de logeerpartij duikt echter een schrift op waarin ze begonnen is haar herinneringen aan haar kindertijd op te schrijven - een eerste stap om haar leven onder ogen te zien, en het begin van een boek, dit boek. Hoewel het therapeutisch gehalte van deze schrijfactie nogal stoort, is de stijl waarin deze fragmenten zijn geschreven een verademing. Doordat het sarcasme en de humor waarmee de rest van de roman doorspekt is ontbreekt, ontstaat een veel minder krampachtige tekst.

Spreekbuis
Zowel de slappe plot als de zwakke karaktertekening geven de lezer de indruk dat Mungan weinig moeite heeft gedaan om zijn boodschap in een literaire vorm te verpakken. Het is hem er vooral om te doen een schets te geven van de maatschappelijke verhoudingen, zoveel is wel duidelijk, en Nermin is zijn spreekbuis.
Ook in een ander opzicht leunt Yüksek topuklar zwaar op de werkelijkheid. Een aantal bijfiguren in het boek zijn letterlijk uit het leven gegrepen: sommige worden met hun voornaam genoemd, andere zijn zo in detail beschreven dat iedereen die een beetje op de hoogte is van de Turkse 'grachtengordel', onmiddellijk begrijpt aan wiens adres Nermins vinnige opmerkingen zijn gericht. Dat is weinig ethisch, aangezien Nermin de hebbelijke gewoonte heeft haar ongenoegen te uiten door af te geven op het uiterlijk van wie haar niet aanstaat. Zo vermeldt ze bijvoorbeeld over Anna, een van de bijfiguren: 'Ze houdt er niet van zich te wassen, ze stinkt, ze scheert haar oksels niet en loopt bovendien voortdurend rond met blote armen, waardoor die lelijke bos haar het karakter krijgt van een visueel manifest.'
In verschillende interviews benadrukt de auteur dat hij zich in dit boek baseert op de vele gesprekken die hij met vrouwen heeft gevoerd. Kennelijk ziet hij dat niet als bezwaar. Nermins lotgenoten van vlees en bloed delen zijn mening. Recensies van vrouwen met haar achtergrond laten zien dat herkenbaarheid een belangrijke rol speelt in hun waardering van het boek. Maar is herkenbaarheid voldoende om van een boek ook een interessante roman te maken? In een interview met het literair tijdschrift Varlık zegt Mungan in verband met het feit dat zijn boek zo'n zure kijk op de dingen weerspiegelt, het volgende: 'Dan vraag ik aan vrouwen: "Klopt dat dan niet?" "Jawel," zeggen ze, "maar het is teveel van het goede." En als ik vraag waarom het teveel is, hoor ik van hen: "Ik kan niet tegen de realiteit." Dat is eigenlijk bij veel vrouwen het probleem, dat ze niet tegen de realiteit kunnen.'
Inderdaad, Mungans respondenten hebben gelijk: het is teveel van het goede. Niet omdat zijn lezeressen niet tegen de realiteit zouden kunnen - dat valt te bezien. Maar omdat Mungan de bedoeling had een roman te schrijven. Dan is het schetsen van een herkenbaar beeld van de feitelijke situatie niet genoeg. De lezer die juist verrast wil worden, begint zich bij het omslaan van de pagina's af te vragen waarom van deze opinies een roman moest worden gefabriceerd. En waarom zo'n dikke? Díe lezer begint van steeds dezelfde grappen slechts te geeuwen. En die lezer kan zich uiteindelijk niet meer aan het gevoel onttrekken op de thee te zitten bij een knorrige tante die het doen en laten van haar kennissenkring nog eens uitvoerig wil bespreken, zonder haar bezoeker de kans te geven voor nóg een kopje te bedanken. Maar tante Murathan zelf heeft de smaak te pakken: wat bedacht was als kort verhaal, wordt nu een trilogie. En de twee volgende delen zijn al aangekondigd.

Mungan, Murathan, Yüksek topuklar, Metis Yayınları, 2002, 527 pp. ISBN 9753423616.

Bronnen:
Ayça Atikoğlu, Yazı iktidarsa hepimiz iktidarız. Cumhuriyet Pazar, 30 juni 2002.
Sirma Köksal, Hayatımızı zindan eden karakterler. Radikal kitap, 10 mei 2002.
Nilay Özer, Murathan Mungan: Kimsenin göze alamayacaği riskler aldığımı düşünüyorum. Varlık, september 2002, pp. 26-31.
Tanzimat'tan bugüne edebiyatçılar ansiklopedisi. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
A. Ömer Türkeş, Benzeşmeler. Kadının gizemli dünyası, solcu eskileri, müreffeh kahramanlar. Virgül, juli-augustus 2002, pp. 69-72.
Sema Uludağ, Kadınlar üçlemesinin ilk kitabı. Radikal kitap,10 mei 2002.