Autobiografie van een kindertijd

Martine Bakker

Uitgeverij Atlas publiceerde in de serie 'De Twintigste Eeuw' onlangs het boek 'Aan de oevers van de Bosporus' van İrfan Orga. Oorspronkelijk werd het als 'Portrait of a Turkish Family' uitgegeven in 1950 in Engeland, waar hij sinds 1942 woonde. Bij de herdruk in 1993 verscheen een nawoord van Orga's zoon. Dit nawoord is belangrijk, het geeft de autobiografie een context van volwassenheid en voorziet het levensverhaal van İrfan Orga bovendien van een intrigerende wending.

Als autobiografie van een kindertijd is Aan de oevers van de Bosporus een geslaagd boek. Het hoofdverhaal begint in 1908 met de geboorte van Orga en eindigt in 1940 met de dood van zijn moeder. Het nawoord besluit in 1970, wanneer Orga zelf overlijdt. De kleine İrfan is kinderlijk zelfingenomen en geeft mooie, liefhebbende en minutieuze beschrijvingen van zijn elitaire leven in de stad Istanbul en de verhoudingen binnen zijn familie, die omstreeks 1912 bestaat uit een vader, moeder, oma, opa, broertje, oom en tante. Later wordt er nog een zusje geboren. Hoewel de familie Orga vanaf het begin van de Eerste Wereldoorlog veel rampspoed treft, lijkt er weinig psychologische ontwikkeling te zitten in het leven van İrfan. De waarden die hij in zijn vroegste kindertijd meekrijgt, gelden nog steeds voor hem wanneer hij op zijn dertigste officier bij de luchtmacht is: het leven draait om zijn familie en hij is daarin, als de oudste man, de meest verantwoordelijke en leidinggevende persoon.
Uit het nawoord blijkt dat İrfan daarna eigenlijk pas echt volwassen wordt. Hij emigreert noodgedwongen naar Engeland vanwege zijn relatie met een Engelse vrouw – buitenlandse aanwezigheid wordt in die tijd niet op prijs gesteld. Hij trouwt met haar een paar jaar nadat hun kind ter wereld komt. De vrouw brengt het geld binnen want Orga heeft moeite om werk te vinden in Londen. Dit bezorgt hem de nodige schuldgevoelens en machteloosheid, die, zou hij ze opgetekend hebben, zijn autobiografie meer psychologische diepgang gegeven zou hebben. Hij had dat gedaan, maar volgens de zoon schrapte de uitgever de laatste hoofdstukken uit het boek – blijkbaar in de veronderstelling dat een schilderachtig verhaal over het jonge leven van een Turk in een politiek roerige periode beter zou verkopen dan een roman waarin de jonge Turk uiteindelijk oud en vertwijfeld in ballingschap leeft.

De meest interessante ontwikkeling in het boek zit in de relatie van İrfan met zijn moeder. Door de ellende van de Eerste Wereldoorlog vervalt de familie Orga van ongehoorde rijkdom in relatieve armoede. De vader en de oom sterven in het Turkse leger en het huis brandt af tijdens een bombardement. İrfans moeder verhuist met haar kinderen en met hulp van oma naar een volksbuurt en de diensters, waar İrfan erg aan gehecht was, worden ontslagen. De naïviteit van de moeder, die grote hoeveelheden papiergeld achterlaat in het brandende huis, zorgt voor grotere armoede dan gezien de situatie nodig is. Zij heeft moeite zich aan te passen aan de nieuwe situatie en het vergaat haar steeds slechter naarmate de oorlogstoestand meer vindingrijkheid vergt om de honger te stillen. Uiteindelijk geeft ze de zorg voor haar twee oudste kinderen op en brengt hen onder in een tehuis. İrfan beschouwt dit als verraad en voelt daarna een blijvende afstandelijkheid jegens zijn moeder. Het leven in het tehuis is zwaar, met name nadat, in de loop van de oorlog, de kloeke Duitse leiding wordt overgenomen door Turkse. Na de oorlog worden İrfan en zijn broer door hun moeder uit het tehuis gehaald, de broer blijkt zwaar ondervoed waardoor de moeder zich alleen nog maar schuldiger voelt over haar onmacht hen goed te verzorgen.
Wanneer İrfan en zijn broer een paar jaar later voor de tweede keer worden afgegeven bij een instelling – ditmaal een kadettenschool van het Turkse leger – heeft İrfan daar weinig problemen mee. Hij beschrijft wel treffend hoe moeilijk zijn moeder het heeft om haar jongens te 'verkopen'. Ze krijgen een interne opleiding en bij goed gevolg een hoge positie in ruil voor in totaal 25 jaar legerdienst. De situatie is des te schrijnender omdat İrfans vader stierf als officier in datzelfde leger. İrfan merkt middenin zijn emotionele beschrijving bot op dat het hem weinig doet om haar zo verscheurd te zien, omdat het daar te laat voor is. Zijn gedetailleerdheid verraadt evenwel het tegendeel. De beschrijving valt op in het verhaal, waarin pittoreske landschapsbeschrijvingen, weergaven van het dagelijkse leven en tedere of grappige anekdotes de boventoon voeren. Over het algemeen koestert de auteur geen wrok maar brengt hij een gedistingeerd begrip op voor het gedrag van zijn medemensen.
Uiteindelijk blijkt de keuze voor het Turkse leger zo gek nog niet. İrfans broer wordt opgeleid tot arts en İrfan zelf tot piloot – naar eigen zeggen omdat hij totaal niet weet wat hij wil. Dergelijke opleidingen hadden zij zelf nooit kunnen bekostigen. Op deze manier krabbelt de familie weer op tot de zonnige status die ze voor 1914 gewoon waren. Het gedrag van de moeder herinnert echter blijvend aan de doorstane loutering. Haar geestelijke toestand gaat erg achteruit de laatste jaren van haar leven brengt ze door in een inrichting. İrfan doet wat hij kan om haar het beste te bieden, hij regelt bijvoorbeeld een kamer met uitzicht op de tuin, maar lijkt het nog steeds moeilijk te vinden om van haar te houden.
Het is niet de aftakeling van een rijkeluisfamilie die de autobiografie van Orga boeiend maakt, ook al benadrukt de schrijver de impact hiervan op hem en zijn familieleden. Veelzeggender is het verhaal over hoe een oorlog een familie kan verscheuren. Gedwongen door de oorlogs-situatie worden er tot ver na de oorlog keuzen gemaakt die, als het leven van voorheen was voortgekabbeld, nooit aan de orde geweest zouden zijn. De onbezorgde kinderjaren die de eerste hoofdstukken van het boek beslaan, versterken dit gegeven.
Het is opmerkelijk dat de auteur niet uitweidt over de politieke situatie in het land, dat, wanneer hij in de twintig is, een heuse revolutie doormaakt die Mustafa Kemal Atatürk aan de macht brengt. Het boek blijft nadrukkelijk een beschrijving van zijn jeugd. De schrijver lijkt, in zijn moeilijke jaren in ballingschap, te schrijven om iets recht te zetten en op een melancholische wijze zijn verleden te herbeleven. Het boek weerspiegelt een proces van volwassenwording, alleen moet het tussen de regels door gelezen worden. Aan de oevers van de Bosporus is aan te bevelen voor wie een beeld wil krijgen van een vriendelijke, welgestelde Turkse jongen in de beginjaren van de twintigste eeuw. Kenners van de Turkse geschiedenis zal de oppervlakkigheid evenwel misschien teveel worden.

Orga, İrfan, Aan de oevers van de Bosporus, Atlas, 2002, ISBN 904501131X, euro 22,50 (vertaald uit het Engels door Inge Kok)

Meer lezen: Prange, Martine, 'Thee drinken in je tuin in Istanbul', Trouw, 12 oktober 2002 (recensie)