|
Over In de schaduw van een verloren liefde van Mehmed Uzun
Iris Pronk
Besluiteloze man worstelt met het bestaan. Zo zou de samenvatting kunnen luiden van In de schaduw van een verloren liefde, de roman van de Koerdische schrijver Mehmed Uzun. Het boek draagt een omineuze titel, die schaduw en verlies voorspelt. Dit is een liedje van verlangen, zucht de kaft, waarop de machtige berg Ararat (Oost-Turkije) in nevelen staat afgebeeld. Een liefdesliedje, een heimweeliedje, maar boeit of ontroert dit liedje ook?
Boeken van Mehmed Uzun zorgen in Turkije vaak voor opschudding. Uzun, die als een van de weinige auteurs zijn boeken in de Koerdische taal schrijft, kreeg in de afgelopen jaren maar liefst vijf keer een rechtszaak te verduren. Aanklacht: Uzuns boeken zouden aanzetten tot separatisme en terrorisme. Tijdens de laatste rechtszaak in april 2002 beet Uzun flink van zich af: 'Het verbieden of vernietigen van de taal, religie en identiteit van een individu, dat is pas separatisme.' Zijn boeken stonden in Turkije geregeld op de zwarte (verboden) lijst, maar de censor liet In de schaduw van een verloren liefde tot nog toe ongemoeid.
Onderwerp en decor van Uzuns roman zijn interessant genoeg. In de schaduw van een verloren liefde speelt zich af rond 1929-1930, toen Koerdische vrijheidsstrijders vochten voor een onafhankelijk Koerdistan bij de bijbelse berg Ararat. Memduh Selim Bey, de hoofdpersoon van de roman, was een van de intellectuele leiders van de Koerdische beweging. Hij was betrokken bij de oprichting van de politieke organisatie Xoybūn ('zelfstandigheid') en hoofdredacteur van het Koerdische tijdschrift Jin. Als zovele Koerdische intellectuelen leefde hij het grootste deel van zijn leven in ballingschap.
De schrijver koos, kortom, een zeer bewogen fragment van de Turks-Koerdische geschiedenis als vertrekpunt voor zijn roman. Maar Uzun weet die geschiedenis helaas nauwelijks tot leven te wekken. In het historische decor ontbreken de details: de personages lopen door vlakke straten, langs naamloze pleinen, door karakterloze steden. Uzun schrijft weliswaar dat die steden in Syrië of in Zuidoost-Turkije liggen en dat de kalender 1926 of 1933 laat zien, maar invoelbaar wordt dat nergens: Memduh Selim Bey leeft in een tijdloze, schematische wereld.
Een historische roman is In de schaduw van een verloren liefde dus niet. Uzuns beschrijving van de opstand bij de berg Ararat verzandt in de romantische cliché's van een B-film. Met enkele vette kwaststreken zet hij de Koerdische helden neer: 'Afscheid. Omhelzingen. Afscheidswoorden die uit het hart komen. Glimlachende gezichten. De leiders van de opstand, allen dappere, bekwame, overtuigde, zich opofferende mannen. [...] Hij gaat en laat hen achter te midden van de vlammen. Hij zal ontkomen, degenen die blijven zullen de strijd aanbinden met het vlammende vuur van de dood. Noodlot!'
Ook de andere personages krijgen nauwelijks een gezicht. Hoofdpersoon Memduh is wat je noemt een flat character, hij wil maar geen echt mens worden. Met zijn slanke postuur en zijn fijne snorretje, zijn dure pakken en witte overhemden loopt hij over straat. Als een figurant in een stomme film, een weemoedige Chaplin-imitator, die alsmaar droomt, kwijnt en verlangt. Vrijheid, vaderland, vrienden, vrouw - Memduhs verlangen strekt zich uit van een vrij Koerdistan tot zijn mooie verloofde Gazelle. In zijn dromen zit overigens een strenge hiërarchie: eerst het werk, dan het meisje.
Met dat meisje wordt het niets. Memduh kan maar niet kiezen tussen de berg en de liefde, tussen de Koerdische strijd en het mooie meisje. En dus wordt zij uiteindelijk, na jaren van geduldig wachten, aan een ander uitgehuwelijkt. Dat zou een tragedie moeten zijn voor Memduh, zo wil de schrijver ons doen geloven: 'Deze avond vindt de verwoesting plaats van het fundament van zijn leven, van zijn enige ideaal.' Maar Memduhs verdriet wordt nergens overtuigend, zijn liefde evenmin. Zodra hij zijn mooie Gazelle in het vizier krijgt, ziet hij witte duiven, rode rozen en declameert hij gedichten. Hij lijkt vervuld van een soort algemene, sentimentele liefde die los staat van de vrouw in kwestie.
Als intellectueel en gevoelige minnaar denkt Memduh wel veel na over het wezen van de liefde: 'Een aardbeving waarvoor geen woorden zijn om hem te beschrijven. Een gebeuren naar de betekenis waarvan men geen vragen moet stellen aan het verstand, maar aan het hart. Een ongeluk dat alleen gedragen wordt door het arme hart, waarvan de beker druppel voor druppel geledigd wordt door datzelfde hart.' Clichématige, krukkig geformuleerde algemeenheden waarmee hij misschien wel zijn verloofde, maar zeker niet de lezer weet te verleiden.
Uzuns roman heeft nog het meest weg van een allegorie, een symbolische vertelling over het onrecht, de Koerden aangedaan. Misschien moet je hoofdpersoon Memduh Selim Bey vooral zien als de verpersoonlijking van ballingschap en het verlangen naar vrijheid. Uzuns stijl maakt het toch al didactische schema van de allegorie knap vervelend. De meeste zinnen in het boek zijn kort en metrisch als in een kinderboek. Een voorbeeld: 'Een nacht. De stilte van de jaren twintig. De wereld is nog moe van de oorlog. [...] Memduh Selim Bey kijkt naar de hemel. De sterren zijn klaar voor hun reidans. Binnen in hem komt een vloedgolf opzetten. Afstand, verlangen, hoop, vriendschap, ballingschap en schoonheid.'
Dat je ook heel anders over Uzuns stijl kunt denken, bewijst de achterflap van de roman. Daarop staat een citaat van Yapar Kemal, Nobelprijswinnaar en grand old man van de Turkse literatuur: 'Een meesterlijke roman. Mehmed Uzun schrijft zo simpel dat de lezer er geheel door betoverd wordt. Alleen de werkelijk groten zijn in staat op zo'n eenvoudige manier te schrijven.' In Turkije is Uzuns werk intussen flink populair: van de Turkstalige editie van In de schaduw van een verloren liefde werden maar liefst 30.000 exemplaren verkocht.
Het werk van Mehmed Uzun heeft zonder meer een grote, culturele betekenis. Vooral omdat hij zijn boeken, zo ook deze roman, rechtstreeks in het Koerdisch schrijft, volgens door hem zelf ontworpen spellingsregels. Misschien zijn de lovende woorden van Yažar Kemal óók ingegeven door de uitzonderlijke positie die Uzun inneemt in de Koerdische, literaire traditie. Als pionier en hoeder van een verguisde, tot voor kort verboden taal verdient Uzun alle lof. Los van deze politiek-culturele context is het lastiger om enthousiast te zijn over In de schaduw van een verloren liefde.
Mehmed Uzun, In de schaduw van een verloren liefde, De Geus, 2002, euro 19,90. (Vert. door Evert van den Broek)
