|
'Als je geen woordenboek hebt, bevestig je vooroordelen'
Karel Giltay
In december verscheen het eerste Koerdisch-Nederlands woordenboek, of beter: het eerste Nederlandse woordenboek van het Koerdische dialect Kurmanci dat door 75.000 Koerden in Nederland gesproken wordt. UMUT Magazine sprak met een van makers van het woordenboek, Nêçîrvan Qilorî. Een interview.
Waarom hebben u en uw broer Mahabad Qilorî dit Koerdisch-Nederlands woordenboek samengesteld?
Het woordenboek was oorspronkelijk een idee van mijn broer. Een jaar of zes geleden wilde hij een gedicht vertalen, vanuit het Koerdisch naar het Nederlands en dat bleek geen gemakkelijke opgave omdat er geen woordenboeken voorhanden waren. Met mij wilde hij toen woordenlijsten gaan opstellen. Ik vond dat een heel interessant plan, ik zag het als een manier om mijn Koerdisch te verbeteren. In het begin waren we dus helemaal niet van plan zo'n compleet woordenboek te gaan maken. We hadden bedacht het in zes maanden wel te kunnen doen, maar het pakte heel anders uit. Gaandeweg het project kwamen we achter de betekenis van zoveel nieuwe woorden, dat we nog enthousiaster en serieuzer te werk gingen en we de woordenlijst ook echt goed en in uitgebreide vorm wilde laten uitgeven.
Is met de professionelere opzet ook jullie doelstelling veranderd?
De doelstelling is natuurlijk aangepast, omdat we eerst iets voor ons zelf maakten maar al snel bedachten dat ook anderen er gebruik van moesten kunnen maken. Er is nog geen Koerdisch-Nederlands of Nederlands-Koerdisch woordenboek, terwijl veel mensen het nodig hebben. Er komen steeds meer Koerden naar Nederland, asielzoekers die zich bewust zijn van hun etnische en culturele rechten. Koerden die net hebben moeten vluchten vanwege hun strijd voor de Koerdische taal, cultuur en identiteit hebben behoefte aan een woordenboek, ze willen laten zien dat het Koerdisch een echte, volledige taal is. Mensen denken vaak dat Koerdisch een gemankeerde taal is, geen schrijftaal en niet al te ver ontwikkeld, maar dat is niet zo. Zonder een woordenboek of ander relevant taalkundig materiaal bevestig je zulke vooroordelen. Verder hoopten we literaire uitingen van Koerden in Nederland te stimuleren, eigenlijk waarmee het voor onszelf ook begon.
|
Ja, maar we richten ons ook op Koerdische mensen die verplicht Nederlands aan het leren zijn. Zij kunnen dat makkelijker vanuit het Koerdisch dan vanuit Turks, want een heleboel Koerden willen eigenlijk niets met het Turks te maken hebben. Daarnaast bestaat de doelgroep uit andere mensen die Koerdisch willen leren. Ik ken heel veel Nederlanders die vol ongeduld zaten te wachten op zo'n woordenboek.
Jullie hebben zes jaar aan het woordenboek gewerkt. Wat voor werkwijze hebben jullie gevolgd?
Onze mogelijkheden waren beperkt, maar we hebben zo veel mogelijk Koerdische woordenboeken verzameld: Koerdisch-Duits, Koerdisch-Zweeds, Zweeds-Koerdisch, Turks-Koerdisch, Engels-Koerdisch. Daarnaast hebben we enkele Koerdische tijdschriften gebruikt en publicaties van Koerdische intellectuelen in bijvoorbeeld Frankrijk en Duitsland die zich bezig houden met de standaardisering van het Koerdisch en ook woordenlijsten hebben aangelegd. We hebben alles met elkaar vergeleken en hebben ook gekeken naar de betrouwbaarheid van onze bronnen. Soms kom je een woord in alle woordenboeken tegen, maar is het steeds anders vertaald.
Een bijkomend probleem was dat mijn broer en ik het Koerdisch aanvankelijk maar beperkt machtig waren. We kenden zelf de betekenis van zeer veel Koerdische woorden niet en dus moesten we veel op onderzoek uitgaan, in andere geschreven bronnen. We hebben heel veel woorden moeten vertalen waarvan we nog nooit hadden gehoord maar bij echte twijfelgevallen besloten we de woorden niet op te nemen. Je wilt geen aperte fouten maken natuurlijk.
Hadden jullie niet één Koerdisch woordenboek als basis?
Ja, we hebben de woordenboeken Turks-Koerdisch en Koerdisch-Turks van D. Izoli als basis genomen en die basis hebben we dus verder aangevuld met behulp van de andere woordenboeken. Izoli woont ook in Nederland en hij heeft ons in het begin vaak advies gegeven. Hij was ook bij de presentatie en ik denk dat hij heel trots is dat er nog meer Koerdische woordenboeken op de markt komen. Jammer genoeg waren we net te vroeg voor het Turks-Koerdisch woordenboek van het Koerdisch Instituut in Istanbul, een enorm dikke pil met 40.000 trefwoorden, uitgekomen in 2000. Bij het Nederlands-Koerdisch woordenboek zullen we het zeker gebruiken.
In het woordenboek is geen vaktaal te vinden. Is dat bewust vermeden? Hoe hebben jullie geselecteerd?
In het woordenboek staan alleen woorden die in het gewone dagelijks leven worden gebruikt. Het Koerdisch is zo lang een verboden taal geweest dat het zich op specifieke gebieden niet heeft ontwikkeld. Er was geen Koerdisch onderwijs, er waren geen Koerdische instellingen die zich met taalontwikkeling of standaardisering van de taal konden bezig houden. We konden wel op allerlei terreinen woorden gaan vertalen, maar dat schoot ons doel voorbij. Bovendien is dat eigenlijk werk voor deskundigen, wij zouden daartoe niet in staat zijn geweest.
Hoe hebben jullie de uitgave van het woordenboek kunnen financieren?
Het woordenboek is uitgekomen bij uitgeverij Bulaaq. De uitgever heeft daarbij ook een beroep gedaan op het Prins Bernhard Cultuurfonds, om het boek tegen een redelijke verkoopprijs op de markt te kunnen brengen. Zonder die subsidie had het boek veel meer gekost dan de huidige euro 29,50. Bulaaq heeft niet alleen gefinancierd, maar ook echt geholpen met de redactie van het woordenboek. Ik ben zeer tevreden over de samenwerking met Bulaaq. Het ging ons er niet om veel geld met het woordenboek te verdienen. We wilden iets betekenen voor de Koerden en de Koerdische taal. De uitgeverij had dezelfde houding.
In december 2002 is het boek uitgekomen. Zijn er al veel exemplaren verkocht?
Het woordenboek had op de presentatie al veel belangstelling. Er waren meer dan honderd mensen en het publiek was tot mijn grote vreugde zeer gemengd: Nederlanders, Koerden, Turken en Marokkanen. Later hebben met name Koerdische kranten en tijdschriften, waaronder Özgür Politika, Hiwa en Bîrnebûn, aandacht aan het woordenboek besteed. We zijn uiteraard nog steeds bezig met de publiciteit. Veel mensen hebben het boek inmiddels gekocht. Bijna de helft van de eerste oplage (850 exemplaren) is al verkocht.
Dialect of taal?
Jullie woordenboek is een Kurmanci-woordenboek. Staan er ook woorden in uit andere Koerdische dialecten?
We hebben voornamelijk woorden uit het Kurmanci-dialect opgenomen, maar ook een aantal Sorani- en Zaza-woorden die ook in het Kurmanci voorkomen. De hoeveelheid Zaza- en Sorani-woorden is overigens zeer beperkt. Het gaat slechts om een paar procent.
De Koerdische schrijver Mehmed Uzun heeft in 1997 een boek geschreven over het creëren van een taal, Bir Dil Yaratmak. Hebben jullie zijn boek ook gebruikt?
Nee, dat boek niet, maar we hebben wel heel veel gebruik gemaakt van de romans van Mehmed Uzun. Ik heb veel van zijn romans geleerd en vind hem de beste Koerdische schrijver. Hij krijgt in de eerste plaats de taal al zo mooi op papier dat je het boek wel uit moet lezen. Een prestatie als je beseft dat voor veel Koerden lezen in het Koerdisch nog erg hoogdrempelig is, vanwege het gebrek aan Koerdisch onderwijs. Het is voor hen moeilijk om geconcentreerd een boek in het Koerdisch te lezen, maar bij Mehmed Uzun speelt dat probleem niet. Ik ben ook begonnen met zijn boeken en ik moet zeggen dat door zijn boeken mijn Koerdisch heel wat verbeterd is.
Streven de makers van de bestaande woordenboeken het na om zoveel mogelijk één Koerdisch dialect aan bod te laten komen?
Meestal worden woordenboeken gemaakt in één dialect, en dat vind ik ook niet verkeerd, want later, als men werkt aan een standaardtaal, kan men gebruik maken van al die woordenboeken, van al die woorden. Je moet eigenlijk al die woorden eerst verzamelen. Dan weet je wat je hebt, en daarna, als je een standaardtaal gaat maken, dan kun je de beste varianten uitkiezen. Koerden gaan langzaam richting een standaardtaal wat Kurmanci betreft. Bij Sorani was dat al het geval. Tegelijkertijd zullen heel veel dialecten op den duur uitsterven. Alleen de grote dialecten zullen overblijven.
Hoe verhouden de diverse Koerdische dialecten, Sorani, Laki en Kurmanci, zich tot elkaar. Behoren Zaza en Gorani bijvoorbeeld ook tot de Koerdische taalgroep?
Ik vind het moeilijk om daar iets over te zeggen. De Koerden zijn het daarover nog niet eens. Sommigen zien alle dialecten als aparte talen, anderen vinden alle dialecten varianten van een bepaald dialect. Voor mij is deze kwestie bovendien ontoegankelijk omdat Laki en Gorani niet gesproken wordt in Turks-Koerdistan en men bij deze dialecten van het arabisch alfabet gebruik maakt. Daardoor kan ik Laki en Gorani ook moeilijk vergelijken met Zaza of Kurmanci. Ik hoop dat de Koerden later, waar dan ook, in Irak, Iran en Syrië, overgaan op het latijnse alfabet. Dan zouden we elkaars publicaties en media beter kunnen volgen.
Zijn er instellingen die de Koerdische taal proberen te ontwikkelen, of die streven naar een Koerdische eenheidstaal?
Ja, er zijn in Brussel, Parijs, Berlijn, Istanbul, Washington en Stockholm Koerdische instituten die zich daarmee bezighouden. Eigenlijk zouden al die instituten moeten samenwerken om een standaardtaal helpen te creëren. Wat in Duitsland of Frankrijk wordt gedaan, blijft beperkt. Ook de politieke verdeeldheid en de huidige geografische deling van Koerdistan maken het vrijwel onmogelijk dat Koerden naar taalkundige eenheid kunnen werken. Maar ik denk dat dit toch langzamerhand zal gaan gebeuren.
We moeten vooral de invloed van andere 'instituties' niet vergeten. Neem bijvoorbeeld Medya TV, een Koerdisch tv-station dat sinds een jaar of zes uitzendt en bijna overal waar Koerden wonen kan worden ontvangen. Alle Koerden kijken dus naar Medya TV, zien hetzelfde nieuws in dezelfde taal en nemen als vanzelf dingen van die taal over. Medya TV heeft echt een standaardiserende werking.
Medya TV is overigens wel meertalig. Het nieuws van zes uur bijvoorbeeld wordt zowel in het Kurmanci als in het Sorani gelezen, door twee nieuwslezers die om beurten een item brengen. Je luistert dus zowel naar het nieuws in het Sorani als in het Kurmanci, of je nu wilt of niet. Op deze manier leren heel veel sprekers van het Kurmanci Sorani, en andersom. Op deze manier is eigenlijk ieder programma een vorm van taalonderwijs voor de Koerden, maar er zijn ook speciale programma's over taal en literatuur.
|
In Amsterdam heb je sinds 2000 de Stichting 'Koerdisch Onderwijs', waarvan ikzelf de voorzitter ben. Voor met name jonge kinderen (tussen 6 en 12 jaar oud) verzorgen we onderwijs in het Koerdisch, in het kader van OALT (Onderwijs in Allochtone Levende Talen). Koerden worden steeds bewuster. Koerdische ouders willen hun kinderen in het Koerdisch opvoeden. Ze hebben zelf geen onderwijs gehad, maar zien in Nederland de mogelijkheden hun kinderen in onze eigen taal op te voeden en te onderwijzen.
Uiteindelijk willen we ook volwassenenonderwijs gaan opzetten. We hebben een aantal leraren in dienst en in verschillende steden wordt nu Koerdisch gegeven, in Amsterdam, Rotterdam, Arnhem, Deventer, Middelburg en Zaandam. Het aantal kinderen dat les krijgt varieert tussen 150 en 200 en de lessen vinden plaats in Koerdische verenigingen, omdat de leerlingen natuurlijk afkomstig zijn van verschillende scholen in de regio. In sommige steden (Deventer, Middelburg en Amsterdam) worden de lessen door de gemeente gesubsidieerd. We zetten er ons voor in dat ook de andere gemeenten tot subsidiëring overgaan. Als er geen subsidie komt, of nog niet aanwezig is, zetten we de lessen met eigen middelen voort.
Hebben jullie ook zelf lesmateriaal ontwikkeld?
Nee, dat hebben we nog niet gedaan. We hebben Koerdisch lesmateriaal laten overkomen uit Zweden. In Zweden is men namelijk al erg lang bezig met het geven van onderwijs in het Koerdisch. De leraren die voor ons werken hebben zelf een lesprogramma gemaakt. In de toekomst willen we professioneler gaan werken en ook, met de stichting zelf, boeken gaan uitgeven.
Nieuwe projecten
Hebben jullie nog andere plannen op het gebied van Koerdische woorden- of studieboeken?
We zijn nu bezig met een Nederlands-Koerdisch woordenboek. De publicatie van dit woordenboek zal heel wat sneller kunnen verlopen, we weten inmiddels hoe we een dergelijk project moeten aanpakken. Bij het nieuwe woordenboek is het in eerste instantie een kwestie van omdraaien van de woorden en daarna het ordenen ervan. Vervolgens moeten er nog nieuwe woorden bij worden gezocht. Daarnaast hebben we de ambitie om verder te gaan, we willen ook heel graag een Zaza-Nederlands woordenboek maken. We willen tevens een Koerdisch leerboek in het Nederlands maken. Probleem is dat al dit werk heel veel tijd kost. We kunnen alleen in onze vrije tijd aan het woordenboek werken. Of het ons zal lukken om al deze plannen uit te voeren zou ik niet kunnen zeggen.
Is er al zoiets als het definitieve Koerdische woordenboek?
Zo'n woordenboek bestaat nog niet. Dat moet er nog steeds komen. Elk woordenboek heeft zo zijn eigen problemen. Om een woordenboek te kunnen maken is het handig als je een taalkundige achtergrond hebt. Helaas zagen mensen zonder een dergelijke achtergrond zich genoodzaakt om zich met het maken van woordenboeken bezig te houden. Zo is D. Izoli geen taalkundige, net zo min als wij dat zijn. Izoli bijvoorbeeld is als gastarbeider naar Nederland gekomen. Hij was erg ambitieus en wilde een goed woordenboek maken. Dat is hem ook gelukt. Hij heeft het eerste Koerdisch-Turkse woordenboek ter wereld gemaakt. Zeer veel mensen die Koerdische woordenboeken hebben gemaakt, hebben gebruik gemaakt van het woordenboek van Izoli.
Qilorî, Mahabad B., Nêçîrvan Qilorî, Ferhenga Kurdî-Holendî, Koerdisch-Nederlands Woordenboek, Bulaaq, 2002, ISBN 9054600632, c 29,50.
Het voorwoord bij het woordenboek behandelt in het kort de geschiedenis van de Koerdische taal en Koerdische woordenboeken. Het heet 'Het Koerdisch, een problematische taal' en is te vinden op de persoonlijke pagina van Koerdoloog Martin van Bruinessen.
Taalgroepen
Schrift
Turks-Koerdische schrijvers in Nederland
Het Koerdisch bestaat uit twee taalgroepen, het Kurmanci en het Pahlawani. Kurmanci is onderverdeeld in Noord-Kurmanci en Sorani (of Zuid-Kurmanci). De Pahlawani-groep is onderverdeeld in Zaza (ook wel Dimili genoemd) en Gurani. In Turks-Koerdistan wordt voornamelijk Noord-Kurmanci en Zaza gesproken. In Nederland zijn volgens Nêçîrvan Qilorî circa 75.000 sprekers van Noord-Kurmanci. Als er in de tekst overigens wordt gesproken van Kurmanci wordt Noord-Kurmanci bedoeld.
De Koerden leven in verschillende landen waarin vaak van elkaar afwijkende schriften worden gehanteerd. Daardoor is er geen uniformiteit in het gebruik van schrift ontstaan. De Koerden in Turkije en Syrië hanteren het latijnse, de Koerden in Irak en Iran het arabische schrift en de Koerden in de voormalige sovjet-republieken (met name in Armenië en Georgië) hanteren het cyrillische en latijnse schrift, het laatste overigens alleen in Azerbeidzjan.
Momenteel zijn er vier in Nederland verblijvende Koerdische schrijvers bij Umut Literatuur bekend: Ilhami Sertkaya, Bedirxan Epozdemir, Ali Himmet Dag en Mehmet Çetin.
