'Nazım Hikmet, die schrijft toch voor kinderen?' Turkse literatuur in Nederlandse vertaling

Hanneke van der Heijden

Vijfenzestig jaar geleden verscheen voor het eerst een Turks boek in Nederlandse vertaling. Sindsdien zijn er nog ruim honderd titels van zo'n 50 auteurs uitgekomen, zoals de lijst van vertalingen, die elders in dit nummer is afgedrukt, laat zien. Maar om wat voor boeken gaat het eigenlijk? En omgekeerd: wat voor boeken ontbreken? Een nadere beschouwing van de genoemde inventarisatie brengt een aantal tendensen aan het licht in het vertaalbeleid bij Nederlandse uitgevers.

De eerste publicatie van een Turks boek in Nederlandse vertaling verscheen in 1937, een jaar nadat het boek in Turkije was uitgekomen. Het betreft de roman De dochter van den pias van de schrijfster Halide Edib Adıvar. In 1938 volgde een vertaling van de roman Ankara van haar generatiegenoot Yakup Kadri Karaosmanoğlu. Ook dat werk hoefde slechts enkele jaren op een Nederlandse vertaling te wachten. De entree van Turkse auteurs op de Nederlandse boekenmarkt leek dan ook veelbelovend. Maar in de decennia die volgden bleek dat deze romans voorlopig een uitzondering zouden blijven. Voor literair werk van auteurs uit Turkije ontstond pas in de tweede helft van de jaren tachtig weer enige belangstelling bij Nederlandse uitgevers.

Kinderboeken en migrantenliteratuur
Toch verschenen er eerder, vanaf het begin van de jaren zeventig, wel degelijk Nederlandse vertalingen van Turkse publicaties. Alleen, het ging daarbij om uitgaven met een specifieke thematiek en doelgroep. Bovendien leefden veel van de auteurs buiten Turkije. De aanleiding voor de belangstelling van de Nederlandse uitgeverswereld voor Turkse publicaties was het feit dat steeds meer Turkse migranten zich in Nederland begonnen te vestigen. Boeken werden dan ook niet zozeer voor publicatie geselecteerd vanwege hun literaire waarde, maar dienden vooral iets duidelijk te maken over de cultuur van Turkije of over de leefwereld van de migrant in Nederland. Dat fictie geacht werd deze functie te vervullen, blijkt ook uit het feit dat veel van die werken niet verschenen bij literaire uitgeverijen maar bij een organisatie als Novib, of werden ondergebracht in bijvoorbeeld een 'anti-racisme fonds', zoals met de boeken van Özakin bij Ambo gebeurde.

Deze maatschappelijke gerichtheid komt in de inventarisatielijst tot uitdrukking door de ruime vertegenwoordiging van twee categorieën: kinderboeken en de zogenoemde migrantenliteratuur. Boeken uit deze laatste groep hebben het leven als buitenlander als centraal thema en geven zo een beeld van het leven van de Turkse migrantengemeenschap. In Nederland wonende auteurs uit deze groep zijn over het algemeen pas in hun migratieland met schrijven begonnen. Als hun werk in Turkije al is uitgebracht, dan verscheen het daar meestal na publicatie in Europa.
Kinderboeken geschreven door Turkse auteurs werden nuttig geacht voor het onderwijs, omdat ze aan zouden sluiten op de culturele achtergrond van Turkse leerlingen. Vergeleken met het aanbod in Turkije maken Turkse kinderboeken zelfs een verrassend groot deel uit van de Nederlandse vertalingen. In Turkije begint dit genre pas de laatste jaren enigszins tot ontwikkeling te komen. Uçanbalık, een van de weinige Turkse uitgeverijen van kinderboeken, moet het op dit moment nog voornamelijk zien te stellen met vertalingen uit het Engels.

Fictie uit Turkije
Ook waar het in deze beginperiode wel ging om literair werk uit Turkije, speelde de maatschappelijk georiënteerde inhoud van de teksten een rol bij de selectie voor vertaling. De roerige politieke situatie in Turkije trok in deze periode de aandacht van vooral links georiënteerde lezers. Parallel daaraan verscheen een aantal boeken met een linkspolitieke inslag. Voorbeelden zijn Turkse strijdliederen van Nazım Hikmet en de roman Je bent gewond van Erdal Öz. Duygu Asena is een andere vertegenwoordiger van dit maatschappelijk georiënteerde genre. Zij beschrijft in haar romans de positie van de Turkse vrouw in man-vrouw relaties, zowel binnens- als buitenshuis: een populair onderwerp, zeker waar het gaat om samenlevingen met een grote islamitische bevolkingsgroep.

Keuzes uit de canon
De aandacht van Nederlandse uitgevers voor het werk van Turkse auteurs ging in eerste instantie kortom niet uit naar pure fictie, en evenmin naar werk van auteurs die in Turkije woonden en werkten. De belangstelling was sterk gericht op Turkstalige auteurs in Europa die fictie schreven met een informatieve inslag of een maatschappelijke toepassing. Pure fictie bleef daardoor lang onderbelicht. Pas vanaf de tweede helft van de jaren tachtig verscheen met enige regelmaat werk uit de Turkse literaire canon in Nederlandse vertaling: romans van onder andere Yaşar Kemal, Sevgi Soysal, Aziz Nesin, Orhan Pamuk en Ahmet Altan. Overigens verschenen in diezelfde periode ook in Nederland en Duitsland een aantal Turkse schrijvers op het toneel die hun werk niet uitsluitend meer aan migrantenthematiek wijdden. In Nederland legde Sadık Yemni zich toe op het schrijven van literaire thrillers, en in Duitsland sloeg Akif Pirinççi dezelfde weg in.
Bij het weinige literaire werk dat wel in het Nederlands verscheen ging het bijna onveranderlijk om romans; van in Turkije populaire genres als poëzie en korte verhalen werd tot op heden bitter weinig in het Nederlands vertaald. Overigens is voor non-fictie de situatie nog bedroevender. Terwijl bijvoorbeeld onderzoeksjournalistiek een belangrijk segment vormt van de Turkse boekenmarkt, verscheen slechts weinig daarvan in Nederlandse vertaling.

Deze voorkeuren van de Nederlandse boekenmarkt laten zich goed illustreren aan de hand van de vertaalgeschiedenis van het werk van Nazım Hikmet, die een groot en gevarieerd oeuvre op zijn naam heeft. Begin jaren tachtig verschenen zijn Turkse strijdliederen in het Nederlands, gevolgd door twee bundels met sprookjes. Pas halverwege de jaren negentig kwamen Nederlandse vertalingen uit van zijn literaire werk: het lyrische epos Mensenlandschappen en de roman De romantici. Bij menige Nederlandse lezer is hij daardoor bekend als kinderboekenschrijver, al zijn gedichten, brievenbundels, toneelstukken en romans ten spijt.

Vertaald uit Engels en Duits
Maar niet alleen is er een ontwikkeling te zien in wat er is vertaald, ook de manier waarop dat gebeurde was aan verandering onderhevig. Het merendeel van de titels dat tot halverwege de jaren tachtig in het Nederlands uitkwam, werd uit een andere taal dan het Turks vertaald, al wordt daar in het binnenwerk van het boek soms nauwelijks melding van gemaakt. Aanvankelijk dienden vooral Engelse uitgaven als basis voor een Nederlandse editie. Zo verscheen de roman van Adıvar in het Nederlands 'naar de Engelse vertaling'. Met de komst van Turkse migranten naar Duitsland werd ook vanuit het Duits naar het Nederlands vertaald. Toen het aantal Turkse literaire werken op de Nederlandse boekenmarkt toe begon te nemen, kwam het zwaartepunt te liggen bij vertalingen rechtstreeks uit het Turks.
Deze ontwikkeling laat zich illustreren aan de hand van de Nederlandse edities van werk van Yaşar Kemal. Zijn roman Memed, die in 1961 in Nederland uitkwam, werd vertaald uit het Engels. Dat geldt ook voor zijn daaropvolgende boeken De legende van Ararat en De gewraakte zeeman uit respectievelijk 1976 en 1985. Pas sinds de auteur in 1996 is overgenomen door uitgeverij De Geus, wordt zijn werk direct uit het Turks vertaald. Het laat zich raden dat indirecte vertaling, via een andere taal, de kwaliteit van de uiteindelijke vertaling zeker niet ten goede komt.

Overigens moet worden opgemerkt dat de jongste generatie auteurs die buiten Turkije leeft, steeds vaker niet in het Turks schrijft. De boeken van Emine Sevgi Özdamar verschijnen in het Duits, die van Güneli Gün in het (Amerikaans-)Engels, Nilgün Yerli en Sevtap Baycılı schrijven rechtstreeks in het Nederlands. Turkse edities van hun werk zijn dan ook vertalingen van hun oorspronkelijke Duitse, Engelse of Nederlandse werk.

Ontoegankelijk
Wie de geschiedenis van Turkse teksten in Nederlandse vertaling overziet, kan vaststellen dat de Nederlandse belangstelling voor de uitgave van Turkse publicaties lange tijd gering en weinig structureel is geweest. Voor een deel hangt dat samen met de ontoegankelijkheid van Turkse uitgaven voor Nederlandse uitgevers en de geringe bekendheid buiten de Turkse landgrenzen. Daarnaast speelde ook de heersende Turkse literatuuropvatting een rol. Over deze factor zo meteen meer.
In tegenstelling tot bijvoorbeeld Noord-Afrikaanse landen, is Turkije nooit door West-Europese mogendheden gekolonaliseerd geweest. Er zijn daardoor geen literaire werken van schrijvers in Turkije die direct geschreven werden in een West-Europese taal. Een deel van de literaire werken van Arabische auteurs is in het Frans geschreven, wat de toegankelijkheid voor Europese uitgevers enorm vergroot. Aangezien Nederlandse uitgevers het Turks over het algemeen niet beheersen, zijn ze voor de beoordeling van manuscripten in die taal aangewezen op derden. Dat kost tijd, en dan nog: Veel uitgevers gaan liever op hun eigen oordeel af dan op dat van deskundigen op het gebied van Turkse literatuur, aangezien ze ook de commerciële belangen niet uit het oog willen verliezen.
Maar behalve dat uitgevers in Nederland weinig toegang hebben tot de literaire wereld in Turkije, geldt omgekeerd ook dat Turkije weinig doet aan de promotie van haar literatuur. Vertalershuizen, een voorziening die in veel West-Europese landen is ingesteld om buitenlandse vertalers te ondersteunen, bestaan in Turkije niet. Ook een goed overzicht van de Turkse literatuurgeschiedenis inclusief de allermodernste, dat buitenlandse uitgevers zou kunnen helpen bij het beoordelen van de plaats die een auteur in het Turkse literaire landschap inneemt, is niet voorhanden.

Turks sociaal-realisme
Naast de Nederlandse onbekendheid met het literaire werk uit Turkije waren ook de daar heersende literatuuropvattingen een factor die de introductie van fictie op de Nederlandse markt niet bevorderde. Vanaf het midden van de twintigste eeuw had de opvatting dat een literair werk vooral een ideologische visie diende uit te dragen een brede aanhang onder Turkse auteurs, en deze visie hield lange tijd stand. Veel proza uit die jaren is bijgevolg doortrokken van een sociaal-realisme dat in Nederland al snel als ouderwets wordt afgedaan. Dat geldt vooral voor de zogenaamde dorpsliteratuur, fictie over het leven op het Anatolische platteland. Psychologische karaktertekening is in veel van die werken ondergeschikt aan een tekening van tradities en gebruiken op het platteland en de funeste gevolgen daarvan voor de bevolking.

Tekst en uitleg
Het feit dat Turkse fictie in Nederland aanvankelijk vooral een maatschappelijk belang moest dienen had niet alleen zijn effect op de keuze van te vertalen werk, maar ook op de manier waarop vertaald werd. Veel vertalingen uit de jaren zeventig en tachtig werden voorzien van voetnoten of een verklarende woordenlijst, waarin een toelichting werd gegeven op onvertaalbaar geachte begrippen en verschijnselen. Wat is er zoal in die lijsten en noten opgenomen? Gerechten als börek 'lagen deeg met hartige vulling ertussen' en dranken als ayran 'een soort karnemelk, gemaakt van yoghurt, gemengd met water en wat zout' vormen samen met nog wat cultureel geduide realia een vast onderdeel van bijna iedere woordenlijst. Daarnaast zijn het vooral verwantschapstermen, titels en, in iets mindere mate, begrippen uit de islamitische traditie en de Turkse geschiedenis die van uitleg worden voorzien.
Bij vergelijking van een aantal van deze lijstjes valt op dat lang niet alles wat op deze manier wordt toegelicht werkelijk onvertaalbaar is, tenminste niet onvertaalbaarder als veel andere woorden die zonder noot in de vertaling verschijnen. In sommige gevallen wordt een woord al in de woordenlijst met een enkel Nederlands begrip toegelicht, zoals han 'groot handelsgebouw'. Bovendien maken de lijsten een willekeurige indruk. Allerlei concrete objecten worden wel genoemd, maar cultureel bepaalde handelingen, gedragingen en gemoedstoestanden als het geven van een handkus of küsmek, een gerespecteerd potje halsstarrig zwijgen als je je hevig door iemand gekwetst voelt, worden niet toegelicht.
Wat in dit verband echter vooral veelzeggend is, is dat woorden die juist in literair opzicht een toelichting zouden vereisen, niet in die noten en lijsten belandden. Veel van de in gebruik zijnde Turkse voor- en achternamen hebben een betekenis die voor iedere spreker van het Turks onmiddellijk helder is. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat een literair auteur zijn romanpersonages namen geeft die op enigerlei wijze verband houden met hun karakter. Toch wordt voor Nederlandse lezers deze betekenis zelden onthuld, ook niet in vertalingen waar in lijsten en noten wel de receptuur van nationale gerechten uit de doeken wordt gedaan. Kennelijk zijn de toelichtingen van de vertalers vooral bedoeld om het niet-fictionele kader waarin de roman zich afspeelt te verhelderen. Maar paradoxaal genoeg wordt daarmee tegelijkertijd gesuggereerd dat die culturele context onnoemelijk veel van de Nederlandse achtergrond verschilt.

Toekomst
Inmiddels lijkt het tij te keren. De aandacht van Nederlandse uitgevers is de laatste jaren steeds meer verschoven naar literair werk, en bovendien wordt er nog uitsluitend rechtstreeks uit het Turks vertaald. Ook voor de vertaling van vaak als moeilijk verkoopbaar te boek staande genres zoals poëzie en korte verhalen, zijn inmiddels vertaalprojecten van start gegaan. Kennelijk begint de Turkse literatuur zich langzamerhand een plaats te veroveren in de Nederlandse literaire wereld.
Tegelijkertijd laten de titels op de schappen van Turkse boekwinkels en het aanbod op de jaarlijkse boekenbeurs in Istanbul zien dat ook de Turkse literaire wereld in beweging is. Ondanks de economische crisis verschijnen er steeds meer boeken. Maar niet alleen de omvang van de boekenproductie neemt toe, er is ook sprake van een gevarieerder aanbod. Allerlei prozagenres die tot voor kort alleen in West-Europa populair waren, winnen terrein. Een plank met detectives heeft zich een vaste plaats verworven in veel Turkse boekhandels. Op de boekenbeurs in november 2001 was verbazingwekkend veel fantasy te vinden, voorzien van omslagen in Keltisch aandoende belettering. En ook de literatuuropvatting is aan verandering onderhevig. De roman als voertuig voor een ideologische boodschap wordt de laatste twintig jaar steeds meer verdrongen door werk van postmoderne schrijvers. Orhan Pamuk is daarvan de bekendste exponent. Turkse fictie lijkt daarmee wat meer op de West-Europese, en dat maakt het voor Nederlandse uitgevers vast een stuk makkelijker.